επιγραφική

Επιστημονικός κλάδος της ιστορίας και της αρχαιολογίας ο οποίος ασχολείται με τις αρχαίες και μεσαιωνικές επιγραφές που είναι γραμμένες, με διάφορους τρόπους, πάνω σε σκληρό υλικό (πέτρα, μάρμαρο, μέταλλο, πηλός κλπ.). Από τη γενική αυτή κατάταξη εξαιρούνται, συνήθως, οι επιγραφές που βρίσκονται πάνω σε νομίσματα καθώς και αυτές που οι χαρακτήρες τους είναι σχεδιασμένοι με μελάνι πάνω σε όστρακα και κεραμικά. Η ε. δεν εξετάζει, επίσης, τα κείμενα που βρίσκονται πάνω σε πάπυρο. Σκοπός της ε. είναι η ανακάλυψη, η διατήρηση, η αποκρυπτογράφηση, η ερμηνεία, η χρονολόγηση, η μεταγραφή, η συμπλήρωση και η δημοσίευση των αρχαίων και των μεσαιωνικών επιγραφών. Οι αρχαιότερες επιγραφές που έχουν βρεθεί είναι αυτές της Αιγύπτου, της Μεσοποταμίας, της Συρίας και της Μικράς Ασίας. Στις πρώτες περιλαμβάνονται κείμενα που έχουν χαραχτεί είτε στην επιφάνεια μνημειωδών οικοδομημάτων, όπως οι ναοί και οι πυραμίδες, είτε σε στήλες προορισμένες ειδικά γι’ αυτό τον σκοπό. Έχουν βρεθεί επιγραφές με ιερογλυφικούς χαρακτήρες που ανάγονται στα τέλη της 4ης και στις αρχές της 3ης χιλιετίας π.Χ., ενώ διάφορα ιδεογράμματα τοποθετούνται, χρονολογικά, σε ακόμα παλαιότερες περιόδους. Μία από τις περιφημότερες επιγραφές είναι αυτή που βρέθηκε εγχάρακτη στη στήλη της Ροζέττας, το δίγλωσσο κείμενο της οποίας συνέτεινε αποφασιστικά στην αποκρυπτογράφηση της ιερογλυφικής γραφής. Στη Μεσοποταμία, στη Συρία και στη Μικρά Ασία βρέθηκαν επιγραφές σε σφηνοειδή γραφή, κυρίως πάνω σε πήλινες πινακίδες. Στις περιοχές αυτές, η σφηνοειδής γραφή απέδιδε θρησκευτικά ή νομικά κείμενα, στις γλώσσες των Σουμερίων, των Χετταίων, των Ακάδιων, των Ελαμιτών και των Ουράρτιων, πολλά από τα οποία ανάγονται στα τέλη της 4ης χιλιετίας π.Χ. Ένα από τα πιο αξιόλογα επιγραφικά ευρήματα που προέρχονται από την περιοχή αυτή είναι ο νομικός κώδικας του Χαμουραμπί (2η χιλιετία π.Χ.), γραμμένος στην ακαδική γλώσσα, πάνω σε κυλινδρική στήλη από διορίτη. Με σφηνοειδείς χαρακτήρες είναι γραμμένες και οι περσικές επιγραφές της εποχής του Δαρείου Α’ και του Ξέρξη που βρέθηκαν κυρίως σε τοίχους ανακτόρων και μνημείων. Στην 3η χιλιετία π.Χ. ανάγονται οι επιγραφές των σφραγίδων του πολιτισμού του Xαράπ, στο Ινδοστάν, στον 14o αι. π.Χ. οι κινεζικές επιγραφές πάνω σε μπαμπού ή μπρούντζο, ενώ από τα τέλη της 2ης χιλιετίας π.Χ. χρονολογούνται οι φοινικικές επιγραφές της Σιδώνας και της Βύβλου. Τα επιγραφικά ευρήματα της νοτιοανατολικής Ασίας και της Κεντρικής Αμερικής ανάγονται σε ιστορικές περιόδους από τα τέλη της 1ης χιλιετίας π.Χ. έως τα μέσα της 2ης χιλιετίας μ.Χ. Σε ό,τι αφορά τις ελληνικές επιγραφές, τα παλαιότερα δείγματα που έχουν βρεθεί ανάγονται στον 11ο αι. π.Χ., ενώ η αρχαιότερη λατινική επιγραφή είναι αυτή που βρέθηκε χαραγμένη πάνω στη χρυσή πόρπη της Πραινέστης, του τέλους του 7ου αι. π.Χ. Η μελέτη των επιγραφών στα πλαίσια της ιστορικής έρευνας δεν αποτελεί αποκλειστικά φαινόμενο των νεότερων χρόνων. Ήδη από τον 5o αι. π.Χ., διάφοροι Έλληνες συγγραφείς χρησιμοποίησαν και παρέθεσαν αποσπάσματα παλαιότερων επιγραφών για να στηρίξουν τα ιστορικά γεγονότα που αναφέρουν στο έργο τους ή για να διευκολύνουν τις ιστορικές, φιλολογικές ή γλωσσολογικές τους μελέτες που σχετίζονται με αρχαιότερες περιόδους. Ο Ηρόδοτος μπορεί να θεωρηθεί ως ένας από τους πρώτους μελετητές της ε. Οι έρευνές του περιστράφηκαν γύρω από το ζήτημα της καταγωγής του ελληνικού αλφαβήτου και τα συμπεράσματά του, στηριγμένα στη μελέτη των αρχαϊκών κειμένων που είχε αντιγράψει από επιγραφές των Θηβών, χαρακτηρίστηκαν από αξιόλογη επιστημονική ακρίβεια. Ο Ηρόδοτος, με βάση τις επιγραφικές του μελέτες, είχε κατορθώσει να αντιληφθεί τόσο τη φοινικική καταγωγή του ελληνικού αλφαβήτου όσο και τη μετέπειτα μετατροπή του, κατά το πρότυπο του ιωνικού. Από την εποχή αυτή, η ε. αποτέλεσε σημαντικό κλάδο της ιστορικής έρευνας. Ο Ελλάνικος ο Λέσβιος κατάρτισε, με βάση τη μελέτη παλαιότερων επιγραφών, τον κατάλογο των νικητών των αγώνων που τελούνταν στην Σπάρτη προς τιμήν του Καρνείου Απόλλωνα, έργο γνωστό με τον τίτλο Καρνεονίκαι, και, γενικά, άντλησε από τις επιγραφές σημαντικό υλικό και για τα υπόλοιπα ιστορικά του συγγράμματα. Στη συνέχεια, ο Θουκυδίδης και άλλοι ιστορικοί, συγγραφείς και ρήτορες μελέτησαν τα κείμενα διαφόρων επιγραφών, συνέταξαν ερμηνευτικές σημειώσεις και περιέγραψαν τα μνημεία πάνω στα οποία ήταν χαραγμένες ή ανάγλυφες. Από τον 4o αι. π.Χ. με τον Αριστοτέλη, η ε. αρχίζει προοδευτικά να εξελίσσεται σε πραγματικό ειδικό κλάδο της ιστορικής έρευνας και παρατηρείται γενικευμένο ενδιαφέρον για την αντιγραφή και την έκδοση επιγραφικών κειμένων τα οποία συνοδεύονται από αξιόλογα ερμηνευτικά υπομνήματα. Η εξέλιξη αυτή είναι καταφανής στα έργα του Αριστοτέλη Αθηναίων πολιτεία και Αι δασκαλίαι για τη συγγραφή των οποίων χρησιμοποιήθηκαν μαρτυρίες από πολλές επίσημες επιγραφές. Αργότερα, εμφανίστηκαν συγγραφείς, το έργο των οποίων ήταν αποκλειστικά αφιερωμένο στην επιγραφική έρευνα. Οι πιο σημαντικοί από αυτούς είναι ο Φιλόχορος ο Αθηναίος (Επιγράμματα Αττικά), ο Κρατερός ο Μακεδόνας (Ψηφισμάτων συναγωγή ή περί ψηφισμάτων), ο Αριστόδημος (Περί θηβαϊκών επιγραμμάτων), ο Αλκέτας (Περί των εν Δελφοίς αναθημάτων), ο Μενήτωρ (Περί αναθημάτων), ο Ηλιόδωρος (Περί των εν Αθήνησι τριπόδων) και ο Πολέμων από το Ίλιο, στον οποίο, εξαιτίας της επιμονής του στην αναζήτηση επιγραμμένων στηλών, δόθηκε η προσωνυμία στηλοκόπας. Από τα παραπάνω έργα ελάχιστα αποσπάσματα διασώθηκαν, ενώ ένα μεγάλο μέρος από τα κείμενα των αρχαίων επιγραφών, γνωστά σήμερα, οφείλεται στον Παυσανία, από το έργο του Ελλάδος περιήγησις, και στις αντιγραφές που πραγματοποιήθηκαν από πολλούς αρχαίους γραμματικούς. Σημαντική υπήρξε η προσφορά στην αντιγραφή και στη διάσωση επιγραφικών κειμένων πολλών βυζαντινών ιστορικών, Πατέρων της Εκκλησίας, σοφιστών, ρητόρων, γραμματικών, παροιμιογράφων, λεξικογράφων και σχολιαστών αρχαίων κειμένων. Αναμεσά τους, αξιόλογη θέση κατέχει ο Κοσμάς ο Ινδικοπλεύστης από την Αλεξάνδρεια, στον οποίο οφείλεται η περιγραφή και η αντιγραφή πολλών επιγραφικών μνημείων, οι οποίες περιέχονται στο έργο του Χριστιανική τοπογραφία (μέσα 6ου αι.). Στη Δύση, θεμελιωτής της μελέτης των αρχαίων ελληνικών επιγραφών θεωρείται ο Τσιριάκο ντε Πιτσίκολι (Ciriaco de PizzicolliCiriaco de Ancona) ο οποίος έζησε κατά τον 15o αι. Η αντιγραφή και συλλογή των αρχαίων ελληνικών επιγραφικών κειμένων συνεχίστηκε από μια σειρά Ευρωπαίων περιηγητών που επισκέφθηκαν την Ελλάδα κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας. Το 1815, η Ακαδημία του Βερολίνου ανέθεσε στον Άουγκουστ Μπεκ τη συλλογή, ταξινόμηση και έκδοση του συνόλου των μέχρι τότε γνωστών αρχαίων ελληνικών επιγραφών. Με την επιμέλεια του τελευταίου, και του Γιόχαν Φραντς, εκδόθηκε μεταξύ 1827 και 1877 η τετράτομη συλλογή των αρχαίων ελληνικών επιγραφών Corpus Inscriptionum Graecarum (CIG). Η συμπλήρωση του έργου αυτού συνεχίζεται από την Ακαδημία του Βερολίνου έως τις μέρες μας με συνεχείς προσθήκες νέου υλικού και με τον γενικό τίτλο Ελληνικές επιγραφές (Inscriptiones Graecae). Παράλληλα, από την απελευθέρωση της Ελλάδας από τον οθωμανικό ζυγό και μετέπειτα, οι συστηματικές έρευνες και ανασκαφές έφεραν στο φως τεράστιο αριθμό νέων επιγραφικών ευρημάτων, τα περισσότερα από τα οποία προέρχονται από την Ακρόπολη και την Αγορά των Αθηνών, την Κόρινθο, την Ολυμπία, τους Δελφούς και τη Γόρτυνα της Κρήτης. Ανάμεσα στους Έλληνες επιστήμονες που προσέφεραν σημαντικές υπηρεσίες στην επιγραφική μελέτη είναι ο Ανδρέας Μουστοξύδης, ο Αλέξανδρος Ρίζος Ραγκαβής, ο Στέφανος Κουμανούδης κ.ά. Οι αρχαίες ελληνικές επιγραφές είναι συνήθως χαραγμένες σε ειδικές για τον σκοπό αυτό πέτρινες ή μαρμάρινες στήλες ή πλάκες, σε πήλινα αγγεία, μεταλλικές επιφάνειες κοσμημάτων και όπλων και, τέλος, εγχάρακτες ή ανάγλυφες σε επιφάνειες ναών, μνημείων και τάφων. Το περιεχόμενό τους είναι εξαιρετικά ποικίλο και αναφέρεται σε εκδηλώσεις τόσο της δημόσιας όσο και της ιδιωτικής ζωής. Οι επιγραφές μπορεί να περιέχουν κώδικες νόμων, διατάγματα, φορολογικούς καταλόγους, αφιερώσεις σε θεούς ή ήρωες, καταλόγους αξιωματούχων, διεθνείς συμφωνίες και ιστορικά κείμενα. Επίσης συχνά είναι τα επιτύμβια επιγράμματα, οι αναφορές σε γεγονότα της καθημερινής ζωής, οι χρησμοί, οι υπογραφές και αφιερώσεις σε έργα τέχνης ή αγγεία, επεξηγηματικά σχόλια σε εικονογραφήσεις κλπ. Τέλος, δεν είναι σπάνιοι οι χρονολογικοί πίνακες και οι οικονομικοί απολογισμοί και στατιστικές (τιμές, ύψος δανείων, κίνηση, εμπορικές ανταλλαγές κλπ.). Σημαντικό στοιχείο για τη χρονολόγηση των αρχαίων ελληνικών επιγραφών αποτελεί το είδος του αλφαβήτου και των γραμμάτων που χρησιμοποιούνται καθώς και η κατεύθυνση της γραφής. Είναι γνωστό ότι το ελληνικό αλφάβητο προήλθε από το φοινικικό, γεγονός που πιστοποιείται τόσο από τον μύθο του φοινικικής καταγωγής βασιλιά Κάδμου ο οποίος, σύμφωνα με την παράδοση, δίδαξε στους Έλληνες τη γραφή, όσο και από τις χαρακτηριστικές ομοιότητες μεταξύ του φοινικικού και του αρχαϊκού ελληνικού αλφαβήτου. Οι ομοιότητες αυτές αφορούσαν το σχήμα, την ονομασία και τη σειρά των γραμμάτων καθώς και την αριθμητική τους αξία στη γραφή των αριθμών. Άλλωστε, η πρωταρχική ελληνική γραφή, όπως και η φοινικική, ακολουθούσε ανάστροφη κατεύθυνση (από τα δεξιά προς τα αριστερά) και οι ίδιοι οι Έλληνες ανέφεραν τα γράμματα της αλφαβήτου με τον όρο φοινικήια, γεγονός που καταμαρτυρείται από τον Ηρόδοτο. Ύστερα από διαδοχικές προσαρμογές της αρχικής του μορφής, το ελληνικό αλφάβητο, όπως το χρησιμοποιούσαν στην Αθήνα στο τέλος του 5ου αι. π.Χ., περιλάμβανε 21 γράμματα. Άλλες μεταβολές στη γραφή ήταν η εγκατάλειψη της ανάστροφης κατεύθυνσης και η αντικατάστασή της με τη βουστροφηδόν γραφή (από δεξιά προς τα αριστερά, κατόπιν από τα αριστερά προς τα δεξιά κ.ο.κ.) και τέλος, η καθιέρωση της γραφής από αριστερά προς τα δεξιά, η πιο αυστηρή οριζόντια στοίχιση της φράσης που επικράτησε κατά τον 6o αι. π.Χ., καθώς και διάφορες περιοδικές αλλαγές στην αισθητική απόδοση των γραμμάτων. Η γνώση των ιστορικών εποχών που αντιστοιχούν με τις μεταβολές αυτές προσφέρει αποφασιστική βοήθεια στον καθορισμό της χρονολογίας των επιγραφών. Όσον αφορά τις επιγραφές του μινωικού και του μυκηναϊκού πολιτισμού, δεν κατέστη ακόμα δυνατή η ανάγνωσή τους. Οι αρχαίες λατινικές επιγραφές περιέχουν νομικά κείμενα, καταλόγους αξιωματούχων, διατάγματα των τοπικών αρχών, στρατιωτικούς κανονισμούς και συνθέσεις στρατιωτικών μονάδων, στοιχεία της οικονομικής οργάνωσης της αυτοκρατορίας και πληροφορίες που αφορούν τη λατρεία διαφόρων θεοτήτων και θεοποιημένων αυτοκρατόρων. Συχνές είναι, επίσης, οι αναφορές σε γεγονότα της καθημερινής ζωής όπως οι γάμοι, οι θάνατοι κλπ. Επίσης, ενδιαφέρουσες είναι οι επιγραφές των χριστιανικών χρόνων. Αυτές, όπως παρουσιάζονται αρχικά, στη λατινική γλώσσα, λίγο διαφοροποιούνται από τα ειδωλολατρικά κείμενα της εποχής. Σε πρώτη φάση, συναντώνται κυρίως σε απλούς τάφους αλλά προοδευτικά, με την ανάπτυξη της επιρροής του χριστιανισμού, τα επιγραφικά μνημεία γίνονται μεγαλοπρεπέστερα ενώ το περιεχόμενο των επιγραφών αρχίζει να χαρακτηρίζεται από ιδιαίτερους φραστικούς τύπους. Οι χριστιανικές επιγραφές, εκτός από επιτύμβιες, μπορεί να είναι αφιερώματα, αναφορές σε ονόματα δωρητών κ.ά. που βρίσκονται σε προσόψεις εκκλησιών ή χαραγμένες σε εκκλησιαστικά σκεύη. Στον κλάδο των επιγραφών περιλαμβάνονται, επίσης, οι υπογραφές των αγιογράφων και τα ονόματα των αγίων που είναι γραμμένα πάνω σε εικόνες ή τοιχογραφίες. Οι αρχαίες ελληνικές και ρωμαϊκές επιγραφές καθώς και αυτές των χριστιανικών χρόνων έχουν βρεθεί σε μια εκτεταμένη γεωγραφική κλίμακα που περιλαμβάνει, αντίστοιχα, τον ελληνικό χώρο και τους τόπους της αποικιακής εγκατάστασης ή επέκτασης των αρχαίων Ελλήνων, όλη την έκταση της Ρωμαϊκής αυτοκρατορίας και ορισμένες χώρες που είχαν σχέσεις με τη Ρώμη και, τέλος, το σύνολο των χωρών όπου, προοδευτικά, επικράτησε ο χριστιανισμός. Μερικά από τα περιφημότερα επιγραφικά μνημεία των αρχαίων πολιτισμών που έχουν διασωθεί μέχρι τις μέρες μας είναι, εκτός από τη στήλη της Ροζέττας και τον Κώδικα των νόμων του Χαμουραμπί που προαναφέρθηκαν, οι πινακίδες της Τελ-ελ-Αμάρνα (14ος αι. π.Χ), που περιέχουν τη διπλωματική αλληλογραφία του αιρετικού φαραώ Ακενατόν (Aμένοφις Δ’) με τα κράτη της Εγγύς Ανατολής, ο κώδικας των νόμων της Γόρτυνας στην Κρήτη, η στήλη που περιέχει τους όρους για τη συμμετοχή της Μεθώνης στην Αθηναϊκή συμμαχία, η ορειχάλκινη πινακίδα με τη συμφωνία μεταξύ Εβραίων και Ηλείων που βρέθηκε στην Ολυμπία και μια πληθώρα από άλλα. Η ανακάλυψη και η μελέτη των αρχαίων επιγραφών προσέφερε πληροφορίες ανυπολόγιστης αξίας για τη γνώση και την κατανόηση της ιστορίας και της πολιτικής, κοινωνικής, στρατιωτικής και οικονομικής οργάνωσης των αρχαίων πολιτισμών. Συνετέλεσαν στην αποκάλυψη των δημιουργών μεγάλων έργων τέχνης και έριξαν φως σε πολλές πτυχές της ιδιωτικής ζωής, των ηθών, των εθίμων και της θρησκείας που επικρατούσαν στις αρχαίες κοινωνίες. Σήμερα, ο καθιερωμένος τρόπος δημοσίευσης των αρχαίων ελληνικών επιγραφών περιλαμβάνει, αρχικά, την περιγραφή του μνημείου πάνω στο οποίο βρέθηκε η επιγραφή, τις διαστάσεις των γραμμάτων και τις μεταξύ τους αποστάσεις, τις φθορές του μνημείου και τις ελλείψεις της επιγραφής, την ακριβή μεταγραφή της σε κεφαλαία γράμματα και την εικόνα της σε φωτογραφία ή αποτυπωμένη σε χαρτί. Στη συνέχεια, ακολουθεί το κείμενο, συμπληρωμένο και διορθωμένο. Τα μέρη του κειμένου που έχουν συμπληρωθεί ή διορθωθεί σημειώνονται με ορισμένα σύμβολα που έχουν επικρατήσει διεθνώς και τα οποία είναι: οι αγκύλες [ ], στο εσωτερικό των οποίων βρίσκονται τα γράμματα που δεν υπήρχαν καθόλου στο κείμενο και έχουν αναπληρωθεί, οι αγκύλες με τελείες [...], οι οποίες αντιπροσωπεύουν ισάριθμα άγνωστα γράμματα των οποίων, όμως, μπορεί να υπολογιστεί ο αριθμός, οι αγκύλες με παύλες [- - -], που αντιπροσωπεύουν άγνωστο αριθμό γραμμάτων που λείπουν, οι γωνίες < >, μέσα στις οποίες περιλαμβάνονται τα γράμματα που λείπουν ή έχουν γραφτεί λάθος στο ίδιο το αρχικό κείμενο, η παρένθεση (), στο εσωτερικό της οποίας βρίσκονται χαρακτήρες που είναι ατελείς στο αρχικό κείμενο (π.χ. Λ αντί για Α) και, τέλος, η διπλή παρένθεση (()), η οποία περικλείει τα γράμματα που είχαν παραληφθεί επίτηδες από το αρχικό κείμενο (π.χ. Θ ((εο)) υ).